Inicijativa za istraživanja

Komisija/Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici koja je održana 06. do 11. decembra 2003. godine donijela je odluku kojom je graditeljska cjelina – Stari grad Blagaj u Blagaju kod Mostara proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Kako se na nacionalne spomenike primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika prema Aneksu 8 općeg okvirnog sporazuma za mir u BiH (“Službene novine Federacije BiH“, br. 2/02 i 27/02), u skladu sa svojim ovlastima i obavezama, Vlada Federacije BiH zadužena je da osigura pravne, znanstvene, tehničke, administrativne i financijske mjere za punu revitalizaciju navedenog kulturnog dobra. Uz uvažavanje ovih činjenica od strane grada Mostara, a putem Agencije „Stari grad“ Mostar“, pokrenuta je inicijativa za obavljanje prethodnih radova istražnog karaktera na spomenutom lokalitetu za što je pozitivno Stručno mišljenje dao Zavod za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta (Br: 07-40-4-779-1/09; Sarajevo, 23.02.2009. godine), te za što je dobijena Suglasnost od Federalnog ministarstva prostornog uređenja (Br: UPI/03-13-2-61/09; Sarajevo; 05. 03. 2009. godine). Nakon sprovedene zakonske procedure za izvođača radova na lokalitetu Stari grad Blagaj (k.č.1546, te dijelovima k. č. 3768 – pristupna staza i 3025, 3768 i 3769 – Šehidska nekropola) odabran je Zemaljski muzej BiH čiji su stručnjaci nakon obilaska terena i uvida u stanje kulturnog dobra, te uz konsultacije sa Federalnim Zavodom za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa dogovorili okvirnu dinamiku izvođenja radova.

Predmet istraživanja

Stari grad Blagaj smješten je iznad vrela Bune u Blagaju, 7 kilometara južno od Mostara, na jugozapadnom vrhu litice blagajskog brda i na nadmorskoj visini od 310 metara. Zajedno sa malim utvrđenjem iz rimskog perioda, ili kasne antike (tzv. Mali grad), koje se nalazi na suprotnom, sjeveroistočnom vrhu, odnosno sa prahistorijskom gradinom smještenom na jugoistočnom kraju tog brda, na uzvišenju zvanom Orlovača, Stari grad Blagaj zatvara areal forme izduženog trougla i približne površine od 2 ha koji je prema nekim tumačenjima (Anđelić 1981,54) još u prahistoriji mogao biti zaokružen u jednu fortifikacionu tj. naseobinsku cjelinu. Takva tvrdnja prvenstveno se bazira na činjenici da se od tzv. Malog grada, sjeverozapadnom stranom blagajskog brda, u pravcu Starog grada Blagaja pruža danas tek u ostacima vidljivi bedem koji je povezivao dvije navedene fortifikacije. Isti bedem, ili ostaci nekog drugog odbrambenog sistema nisu vidljivi na istočnoj odnosno južnoj strani brda, između Blagaja i prahistorijske gradine, a za pretpostaviti je da je prirodna konfiguracija tog dijela terena predstavljala sasvim dovoljnu zaštitu te da bedem nije morao biti izgrađen. U prostoru koji omeđuju opisane utvrde vidljivi su ostaci raznih objekata ali o njihovom pravom karakteru se bez arheoloških iskopavanja ne može kazati ništa pouzdano. Prema Anđeliću, dvojno naselje (tzv. Mali grad i Stari grad Blagaj) održalo se barem do polovine 10. st., vremena u kojem se u dijelu Konstantina Porfirogeneta De administrando imperio (O upravljanju carstvom), nastalom između 948. i 952. g., u 33. Poglavlju (O Zahumljanima i zemlji u kojoj sada obitavaju) navodi: „Zahumljani su nazvani po planini koja se zove Hum, a inače na jeziku Slavena Zahumljani znači „oni iza brda“ pošto je u ovoj zemlji veliko brdo na kome su dva grada Bona i Hum; iza tog brda prolazi rijeka nazvana Bona, što znači lijepo.“ U stručnoj literaturi prisutna su različita mišljenja prema kojim je današnji Stari grad Blagaj identificiran sa Porfirogenetovim gradom Bona (up.: Anđelić 1981, 49 – 51), da je izgrađen u 10. st. Kada njim upravlja rod antipata (prokonzula) i patricija Viševića koji su prema Porfirogenetu naseljeni u Zahumlju (Raković 1998, 7), kao i da se njegove danas vidljive najstarije faze gradnje mogu datirati već u drugu polovinu 4. st. (Basler 1983, 30). Činjenica je, ipak, dosadašnja arheološka istraživanja (1965. i 2009.) na starom gradu Blagaju nisu otkrila arheološki materijal iz perioda prije kasnog srednjeg vijeka odnosno kraja 14.i 15. st., kada se ova utvrda, zajedno sa Bišćem, u brojnim pisanim izvorima direktno spominje kao rezidencijalno mjesto bosanskih vladara odnosno, od 1404. g., kao posjed velikog vojvode Sandalja Hranića, njegovog sinovca hercega Stjepana Vukčića Kosače, kao hercegovog sina Vladislava. .U ruke Osmanlija grad prelazi 1465. a posada u njemu boravi sve do 1835. godine. Prema raspoloživim podacima Osmanlije su određene popravke / prepravke na Starom gradu Blagaju vršili 1699. i 1827. g., a prema Čelebiji koji u svom putopisu iz 1664. g. spominje željeznu kapiju, 15 pustih kuća, džamiju, dvije cisterne i dva topa, grad je izgledao: kao da je tek izišao iz ruku neimara. (Čelebija 1979, 459) Tlocrt sadašnjeg stanja ovog kulturnog dobra odaje njegovu poligonalnu formu prilagođenu konfiguraciji terena. Unutrašnja površina prostora (oko 1700 m3) branjena je bedemima koji na potezu od polovine sjevernog bedema, preko kompleksa ulaza, istočnog bedema pa do kule br. IV imaju debljinu između 1,5 i 2 metara. Na ostatku bedemskog plašta, na njegovom JZ, Z i SZ dijelu, njegova debljina nigdje ne prelazi 1,5 metra. Dijelovi istočnog bedema odnosno zidovi kapi – kule (VII) i predvorja (VIII) sačuvani su u visini od 12 do maksimalnih 14 m dok visina bedema na južnoj i zapadnoj, zavisno od stepena očuvanosti, znatno varira i ima manje vrijednosti. Prirodna konfiguracija terena koja pristup gradu omogućava jedino sa istočne strane uslovila je da istočni bedem, u odbrambenom smislu, bude najvažnijim dijelom utvrde. Ojačan kontraforima, sa tri kule, (I, II, III) koje dijelom izlaze iz linije plašta, taj bedem je dodatno bio obezbijeđen i zidom podignutim ispred utvrde tako da je vanjski prostor oblikovan u vrstu improvizovanog šanca. Krajevi istočnog bedema obezbijeđeni su dodatnim kulama (IX, IV) koje onemogućuju pristup segmentima bedema koji su bili slabije utvrđeni. Suprotnom, zapadnom stranom utvrde dominira četverougaona kula (V) do čijeg vrha vode fino isklesane kamene stepenice i odakle se pruža širok pogled kako na cijelo Bišće polje, tako i na pristup gradu iz čijeg sjevernog podnožja kreće približno 900 metara duga staza koja namjernika serpentinama dovodi do ulaza u utvrdu. Od brojnih objekata koji su vidljivi u slobodnom prostoru grada posebno se ističu ostaci palače (XV) dimenzija 13,20 x 7,80 i 11,90 x 8 m, čiji su zidovi debljine oko 1,3 sačuvani do maksimalne visine od 2,10 m, i koja je nadograđena na JZ bedem utvrde, te centralni objekat (II) dimenzija 15 x 15 m u koga je ugrađena cisterna promjera šest metara. Za potonji objekat, jednako kao i za objekat XI, pretpostavljeno je da je podignut u osmanskom periodu, prije ili nakon izgradnje džamije (X) koju je tu zatekao Čelebija, jednako kao što se to može tvrditi za još dvije cisterne (XIII i XIV) koje su smještene JI od centralnog objekta i palače. Dijelom očuvana vanjska oplata zidova je izvedena od grubo oklesanog kamena krečnjaka a struktura zidova pokazuje različite tehnike kao i, vrlo vjerovatno, faze zidanja. U prvoj fazi zidanja kamen se slagao u vodoravne slojeve (opis incertum) od oko 20 cm visine da bi nakon toga, možda usljed nadogradnje dijelom porušene zidne mase, kamen bio polagan inverzno – koso, u tehnici opis spicatum. Prema Ð. Basleru potonja faza zidanja treba se datirati u 525. i 600. G. (up: Basler 1983, 30). Prema istom autoru, sve ostale, vrlo brojne, prepravke, popravke i nadogradnje koje su vršene od 7. pa sve do 18. ili početka 19. st. Nije moguće hronološki razlikovati jer su, iako različitog kvaliteta izvedbe, dosljedno vršene u istoj tehnici zidanja – opis incertum.

Ciljevi istraživanja

Prva faza istraživanja Cilj prve faze istraživanja bio je da se postavljanjem i iskopavanjem probnih rovova utvrdi postojanje i odnos arheoloških i eventualno kulturnih slojeva na površinama koje prilikom ranijih iskopavanja (1965. g.) nisu arheološki tretirane, te da se uspostavi stratigrafska sekvenca koja bi se mogla usporediti sa rezultatima ranijih iskopavanja. Na osnovu dobijenih rezultata planirano je pristupiti izradi preciznijeg plana budućih arheoloških iskopavanja (ako se procijeni da je potrebno), preciziranju broja neophodnih sezona istraživanja, kao i izradi sveobuhvatnog plana arheološkog, konzervatorskog i restauratorskog tretiranja ovog kulturnog dobra.

Rezultati arheoloških istraživanja

Rov 1

Dimenzije i lokacija

Rov 1 dimenzija 10,0 x 2,0 metara pozicioniran je u slobodni prostor između centralne građevine i istočnog bedema tako da ima približnu orijentaciju sjever / jug. Cilj takvog pozicioniranja rova je da se utvrdi eventualno prisustvo arheoloških slojeva i stratigrafska sekvenca na ispitivanom prostoru. Među pokretnim arheološkim materijalom otkrivenim u ovom horizontu kao karakteristični se izdvajaju fragmenti kuhinjske keramike, metalnih predmeta i manjeg ostatka jedne profilirane ploče ali posebno ulomci najmanje dvije posude rađene u tehnici majolike od kojih se prva, zbog njenog plavo-smeđeg kolorita i plavih tački rađenih u debelom, na dodir blago izbočenom namazu, može svrstati u tzv. zaffera in relievo grupu majolike čija je produkcija u Toskani, Umbriji, Laciju i Romanji trajala između 1420. i 1480. godine.

Rov 2

Dimenzije i lokacija

Rov dimenzija 10,0 x 2,0 metra postavljen je okomito na jugoistočni bedem tako da ima orijentaciju JI /SZ u unutrašnjem slobodnom prostoru utvrde. Svrha ovog rova je da se njime ispita temeljna zona jugoistočnog bedema, karakteristične statigrafske jedinice, odnosno da se procijeni dubina naslaga zemlje na tom dijelu lokaliteta. Iako fragmenti grubih kuhinjskih keramičkih posuda ne pružaju pouzdan oslonac za precizno datiranje mora se primijetiti da u osnovnim crtama taj materijal odgovara sličnom materijalu nađenom na drugim bosanskim srednjovjekovnim gradovima kao što su npr. Bobovac ili Visoko.

Rov 3

Dimenzije i lokacija

Rov 3 ima dva kraka koja čine oblik slova L. Krak uz sjeverni bedem dug je 10,0 m, i orijentiran u pravcu istok – zapad, dok je u pravcu sjever – jug orijentirani krak postavljen okomito na sjeverni bedem i ima dužinu od 4,90 metara. Svrha ovog rova je da se njime ispita temeljna zona sjevernog bedema, temeljna zona kule br. V, karakteristične stratigrafske jedinice, odnosno dubina naslaga zemlje na tom dijelu lokaliteta. Treba istaknuti brojne nalaze ulomaka bojenog stakla sa horizontalnim nitima koje se vrlo često nalazi na lokalitetima datiranim u 14. i 15. stoljeće. Takvo datiranje može se odnositi na željezne vrhove strijela za samostrel (veretona) ali i brojne ulomke kuhinjskih keramičkih posuda, što je redovan arheološki inventar i na ostalim utvrđenim gradovima iz perioda kasnog srednjeg vijeka.

Zaključak

Opšti zaključci

Iskopavanjima u rovovima br. 1, 2 i 3 dokumentiran je niz aktivnosti koji se na tretiranom terenu odvijao u različitim vremenskim periodima. Istraživanjem je jasno identificiran srednjovjekovni horizont. Pokretni arheološki materijal iz navedenih slojeva sugerira da se na istim aktivnost odvijala u periodu prve polovine 15. st. tj. do 1465. g. i uspostavljanja osmanske vlasti na lokalitetu. Pokretni arheološki materijal iz srednjovjekovnog horizonta može se karakterizirati kao uobičajen za utvrđene gradove kasnog srednjeg vijeka, prije svega one koji su, poput Bobovca ili Visokog npr., ima i rezidencijalni karakter. Uz produkte lokalnih radionica (kuhinjska keramika, razni kovački proizvodi i sl.) posebnu važnost imaju primjerci luksuznog stonog posuđa (staklo i majolika) koji zasigurno predstavljaju import iz poznatih centara srednje i sjeverne Italije. Ovim nalazima dodatno je naglašena povezanost bosanskih velikodostojnika sa suvremenim kulturnim tokovima evropskog srednjovjekovlja. Iako su iskopavanjima tretirane relativne skromne površine dobiveni rezultati nedvosmisleno pokazuju da se najintenzivnija aktivnost na utvrdi odvijala u periodu od 15. do 17. stoljeća.